دریاچه آرال بزرگترین فاجعه زیست محیطی در آسیای مرکزی است که هم اکنون سرچشمه بادهای مسموم شده است. آیا دریاچه آرال خشک خواهد شد و خشکی آن چه پیامدهای زیست محیطی به‌دنبال خواهد داشت؟ دولت‌های آسیای مرکزی برای نجات این دریاچه تا به‌حال چه کرده‌اند؟
در سال‌های اخیر "بنیاد بین المللی نجات آرال" تاسیس شد. این بنیاد اکنون همایشی با شرکت نمایندگان 5 کشور آسیای مرکزی و نمایندگان سازمان‌های بین المللی در شهر دوشنبه برگزار کرده است.
نماینده قزاقستان در این همایش گفته است که در حال حاضر نجات آرال دشوار شده است. ریابسف، رئیس کمیته ذخائر آب وزارت کشاورزی قزاقستان گفت، در سال‌های اخیر میزان بخار شدن آب دریا افزایش داشته و شوری آب دریا بیشتر شده است.
------------------------------------------------
چندخطی که بالانوشته ام مربوط به سال٢٠٠٧می باشد.اماتاجایی که خبردارم هیچ یک ازاین نشست هاراه به جایی نبردوروزبه روزوضعیت این دریاچه وخیم ترمی گردد.
------------------------------------------------
تغییرات آب و هوایی و آب شدن ۲۵ درصد از یخچال‌های تاجیکستان
برخی از کارشناسان تغییر آب و هوای آسیای مرکزی را به افزایش دمای هوا در سراسر جهان مرتبط می‌دانند. در چند سال اخیر این امر به آب شدن ۲۵ درصد یخچال‌های طبیعی تاجیکستان منجر شده است.
سلطان رحیم اف ، رئیس بنیاد بین المللی نجات آرال اعلام کرده است که این بنیاد تلاش دارد در آسیای مرکزی آب بصورت عاقلانه مورد استفاده قرار گیرد. وی افزود که در این راستا پیشرفت‌هائی نیز حاصل شده است.
به گفته او: «در سال ۱۹۸۹ آرال به دو قسمت تقسیم شده بود، یعنی قسمت شمالی آن از قسمت جنوبی دریاچه جدا شده بود. در سال ۲۰۰۵ نیز سدی احداث گردید که موجب بالا آمدن سطح آب در قسمت شمالی آرال شد . در حال حاضر سطح آب در جنوب این دریاچه ۲۹ متر و در قسمت شمالی آن به ۴۲ متر می‌رسد. شوری آب دریا کاسته شده و آب به نزدیکی شهرها رسیده و مردم نیز به ماهیگیری پرداختند.»
اختلاف میان کشورهای آسیای مرکزی و روند کند نجات آرال:
ولی برخی از کارشناسان از جمله حاجی محمد عمراف کارشناس تاجیک معتقد است که اختلافات درمیان کشورهای آسیای مرکزی روند نجات آرال را کند کرده است و نشست‌های نوبتی نمایندگان کشورهای منطقه در سال‌های اخیر نتوانسته است مشکل آن را کاهش دهد.
او در این باره خاطرنشان می‌سازد: «ما حتی تقسیم آب بین دولت‌های آسیای مرکزی را هم نمی‌توانیم حل کنیم. این برخوردها به عقیده من نتیجه پائین بودن فرهنگ سیاسی کسانی است که به گفتگو و مذاکره می‌پردازند و فاقد افکار «گلوبالی» هستند. خیلی خنده آور است که آنها جمع می‌شوند، صحبت می‌کنند و حتی فراموش می‌کنند برای چه آنها جمع شده اند. همه این کارها دروغین است.»
نجات آرال مسئله جهانی
برخی از کشورهای آسیای مرکزی نیز به این نیتجه رسیده اند که قادر به حل مشکل آرال نیستند. نورسلطان نظربایف، رئیس جمهور قزاقستان پیشنهاد کرده است که به مشکل آرال باید به عنوان مشکل جهانی نگریسته شود و حل مشکلات آن باید به عهده سازمان ملل متحد باشد.
در همایش بنیاد بین المللی نجات آرال به مشکلاتی اشاره شده است که فقط کشورهای منطقه می‌توانند با مساعدت و همکاری با یکدیگر و رفع اختلافات موجود آن را حل کنند.
در همایش همچنین اعلام شده است که ترکمنستان و ازبکستان که کشورهای اصلی مصرف کننده آب دریاچه آرال هستند می‌توانند با به‌کارگیری روش صحیح از آبیاری تا ۵۰ درصد در صرفه جویی آب کمک کنند. اما ازبکستان قصد ندارد در برنامه «صرفه جویی از آب منطقه» شرکت کند.
افزایش نمک و محتویات معدنی در آب این دریاچه عمده ترین تاثیر منفی را بر محیط زیست داشته است. در مناطق نزدیک ساحلی دریا، بیماری‌هایی مانند کم خونی، سرطان، بیماری‌های کلیه و کبد و همچنین ناراحتی‌های کودکان بیشتر از مناطق دیگر مشاهده شده است. کارشناسان هشدار می‌دهند که برای نجات دریاچه آرال بایستی هر چه زودتر دست به اقدام زد.
تاچهل سال پیش دریاچه آرال چهارمین دریاچه بزرگ دنیا بود. برپایه تصمیمات نابخردانه حکومت شوروی و با هدف گسترش و توسعه کشت نوع خاصی از پنبه که مشابه آن تنها در اطراف قاهره کشت می شود – الیاف این پنبه مرغوب بیشتر برای بافت شلوارهای جین و پارچه های مشابه بکار می رود و کشت آن مستلزم مصرف آب زیاد است. برای برداشت هر کیلو پنبه باید ۷۰۰۰ لیتر آب شیرین مصرف کرد.
شوم گل پانباچوف ۷۴ ساله در حالیکه قرآنی را در دست دارد در کلبه خود نشسته. او صید ماهی در آرال را درسال ۱۹۴٨ آغاز کرد. در آن زمان دریاچه آرال مملو از انواع ماهی های قابل صید بود. او که در بخش ازبکستان دریاچه زندگی می کند، تعریف می کند که امروز تنها یک نوع ماهی در این بخش از دریاچه می توان صید کرد و آن نیز ماهی است که تخم آن توسط مسئولین محیط زیست در آب دریاچه کشت شده است. بخش اعظمی از آب دریاچه برای همیشه از بین رفته است. سیمای سوخته این پیرمرد شاهد یکی از دردناکترین فاجعه های زیست محیطی در آسیای میانه بوده است که پی آمدهای سنگین اجتماعی، انسانی، طبیعی و اقتصادی بهمراه داشته است.
شوم گل تعریف می کند که در پنجاه قرن پیش زندگی در اینجا بگونه ای دیگر بود. در آن سال ها ما با کمک دولت تازه صاحب قایق های بزرگتر ماهیگیری و نیز تورهای ماهی گیری بهتری شده بودیم. چندسال بعد صاحب کشتی ماهیگیری و سوخت آن نیز شدیم. کارخانه کنسروسازی با تمام ظرفیت خود در منطقه کار می کرد.
او بخاطر می آورد که آب دریاچه در سال ۱۹۶۵ شروع به کم شدن کرد و در سال ۱۹٨۵ فاجعه چهره خود را به نمایش گذاشت. درآن سال ها دیگر ماهی جهت صید و فروش به کارخانه باقی نمانده بود. معدود ماهی هائی که در آبگیرهای باقی مانده از دریاچه یافت می شد، توسط افراد بیکار صید می شدند تا در بازار روستاها بفروش برسند.
علت این فاجعه دردناک زیست محیطی این بود که کمیته مرکزی حزب کمونیست اتحاد شوروی در مسکو در سال های پایانی دهه ۱۹۵۰ قرن گذشته تصمیم گرفت که کشت پنبه در جمهوری های ازبکستان و ترکمنستان و تاجیکستان را در مقیاسی وسیع گسترش بدهد. جهت پیشبرد چنین پروژه‍ی فاجعه باری نیاز به منابع فراوان آب شیرین بود. به این منظور آب دو رودخانه بزرگ یعنی آمودریا و سوردریا که آب آنها به دریاچه می ریخت منحرف شدند. این دو رودخانه‍ی بزرگ که از رشته کوه های پامیر و تیان شاه در شرق سرچشمه می گرفتند منابع اصلی آب شیرینی بودند که آب آن ها به دریاچه می ریخت.
کانال های بزرگی جهت هدایت آب این دو رودخانه به سمت دشت های کویری و استپ های ازبکستان و ترکمنستان که قرار بود به کشتزارهای بزرگ پنبه تبدیل شوند، ساخته شد. دیری نگذشت که هزاران تن از انواع و اقسام کودهای شیمیائی در محیط های اطراف پاشیده شد. پس از این بود که نابودی محیط طبیعی اطراف آغاز و همزمان آب دریاچه شروع به کم شدن کرد.
دریاچه آرال زمانی حدود ۶۵۰۰۰ کیلومتر مربع وسعت داشت و در دو جمهوری ازبکستان و قزاقستان واقع شده بود. حالا از آن دریاچه وسیع که زمانی زیستگاه انواع و اقسام پرندگان کمیاب و نیز محل رشد و نمو انواع و اقسام روئیدنی های ویژه بود، چهار دریاچه کوچک بر جای مانده است که بخش شمالی آن در قزاقستان قرار گرفته است.
رهبران پنج جمهوری آسیای میانه تازه اسقلال یافته یعنی ازبکستان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ترکمنستان فاجعه را از نزدیک می دیدند و ضرورت اتخاذ راه حلی عاجل و منطقی جهت جلوگیری از گسترش آن را احساس می کردند. ولی متاسفانه رهبران دو جمهوری ازبکستان و ترکمنستان حاضر نشدند که از درآمد مختصر حاصل از کشت پنبه چشم بپوشند و راه حل مناسبی اتخاذ نمایند.
عدم چاره اندیشی جمعی باعث شد که هر روز آب دریاچه کمتر شود و کویر جای آب و سرزمین های سبز را بگیرد. با کم شدن آب شیرین غلظت نمک در آب بجا مانده بالا رفت و پس از آن وزش بادهای شدید باعث شد تا سم های شیمیائی باقی مانده از کودهای شیمیائی همراه با نمک به مناطق اطراف پراکنده شوند که به نوبه خود باعث فرار پرندگان و از بین رفتن پوشش گیاهی منطقه شد. بیماری های گوناگون به جان انسان ها و حیوانات بویژه در مناطق فقیرنشین جمهوری ازبکستان چنگ انداخت.
درجمهوری ازبکستان در طی چند سال اخیر یک و نیم میلیون بیمار که از آن جمله صدهزار مورد بیماری سل مشاهده شده است که علت آن فقط و فقط خشک شدن آب دریاچه آرال ارزیابی شده است.
آب آشامیدنی که مردم این مناطق در حال حاضر مصرف می کنند دارای غلظت نمکی معادل ۱،٣ درصد است. وجود چنین درصدی از نمک در آب آشامیدنی باعث اختلال در عملکرد کلیه ها و جگر انسان ها شده و آنها را آماده پذیرش هر گونه بیماری می کند.
ناز باجین موسی بایف شهردار منطقه آرال در جمهوری قزاقستان برای خبرنگاران بی بی سی تعریف می کند که چگونه فرستادگان دولت اتحاد شوروی در تاشکند پایتخت ازبکستان جلسه تشکیل دادند تا پروژه خود را به اطلاع مسئولین محلی برسانند. یکی از حاضرین در جلسه از مسئول پروژه سئوال کرد که سرنوشت دریاچه آرال چه می شود؟ مسئول دولتی پاسخ داد “آرال مرگی زیبا و تاریخی خواهد داشت.” ولی واقعیت خلاف این را نشان داد. آرال را بیرحمانه بقتل رساندند.
دولت قزاقستان با بهره گیری از یک وام صد میلیون دلاری از بانک جهانی در طی چند سال اخیر موفق شده است سدی عظیم در بخش جنوبی دریاچه احداث نماید. احداث این سد باعث شده است تا آب دریاچه در بخش شمالی آن حدود ۴۰ درصد احیاء شود.
موسی بایف تعریف می کند که ماهی ها دوباره در دریاچه یا حداقل در بخش شمالی آن فراوان شده اند و صیادان می توانند باردیگر د رآرال ماهی صید کنند. برودت هوا افزایش یافته و ابرها برگشته و بارش باران در منطقه بیشتر شده است. گرچه هنوز تا احیای کامل بخش شمالی دریاچه و رسیدن آب به ساحل قبلی چهل کیلومتر فاصله است ولی امیدواری زیاد است. قرار است با کمک یک وام ۱۲۶ میلیون دلاری دیگر از بانک جهانی امر احیاءدریاچه تکمیل شود.طبق برآورد مسئولین پروژه در سال ۲۰۱۰ تقریبا بخش شمالی دریاچه کاملا احیاء خواهد شد. موسی بایف درپایان سخنان خود می گویددولت قزاقستان تمام تلاش خود را در جهت احیاء بخش شمالی دریاچه آرال خواهد کرد. بقیه آن وظیفه دولت ازبکستان است گرچه شاید تاکنون دیر نیز شده باشد.
